İzmirli İsmail Hakkı Düşüncesinde İmam Gazali

Bu çalışmada öncelikle oluşan yeni şartlar karşısında İslâm mütefekkirlerinin nasıl okunması gerektiğini, son dönem Osmanlı aydını olan İzmirli’nin, Gazzâli değerlendirmesini, yeni bir ilm-i kelâm ihtiyacını savunan İzmirli’nin, bu düşüncesinin meşruiyyetini sağlayacak tarihî zemini izah etmek gerekmektedir. İzmirli’nin Cerîde-i ilmiye bağlamında yazıları ile diğer makale ve eserlerinden de yararlanılmıştır. Bu çalışmanın giriş ve iki ana bölümünde İzmirli’nin, Gazzâlî hakkındaki değerlendirmeleri araştırılmıştır.

1974 yılında Aydın’da doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Aydın’da tamamladı. 2000 yılında Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik- Mimarlık Fakültesi Maden Mühendisliğini bitirdi. 2016 yılında Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde İzmirli İsmail Hakkı Düşüncesinde Gazzâlî -Ceride-i İlmiye Bağlamında- isimli tez konusu ile Temel İslam Bilimleri Kelam Ana Bilim Dalında Yüksek Lisansını tamamladı. Halen Osmanlı Türkçesi Eğitici Kursları vermektedir.

İslam düşünce tarihinde, hatta insanlık düşünce tarihinde bir dönüm noktası olan Huccetu’l-İslam İmam Gazzâlî Hazretlerinin şahsiyeti, ilmî değeri ve görüşleri hakkında bilgi veren İzmirli İsmail Hakkı Düşüncesinde Gazzâlî isimli eserini neşir hayatına kazandırmaktan dolayı mesruruz.

Malum olduğu üzere âlimler ve mütefekkirler milletlerin ve hassaten hayat sürdükleri dönemin kandilleridir. Bu mümtaz şahsiyetleri tanımak, hayatlarını ve düşüncelerini bilmek, âdeta onların ruhunu görmek demektir. Onların ruhunu görmek ise, yaşadıkları çağın ruhunu doğru okuyabilmek anlamına gelmektedir.

İslam âlimleri ve mütefekkirlerinden birisi de hiç şüphesiz İmam Gazzâlî Hazretleridir. Onun hayatı, dikkat edilmesi ve ibret alınması gereken bir levhadır. Çünkü bu mümtaz şahsiyetin hayatı, İslam âlimlerin hayatından çok farklıdır.

Önümüzü aydınlatacak geriye dönük bu tarz çalışmaların artması temennisiyle, elinizdeki bu eserin faydaya müncer olmasını dua ve niyaz ederiz.

Batının hızla yükseldiği 19. yüzyılda gerileme nedenlerini sorgulayan son dönem Osmanlı aydınları, karşılaştığı problemleri genellikle batıya dönük olarak çözüme kavuşturmaya çalışmıştır. Bu dönemde Yunan felsefesinden farklı olan batı felsefesinin de İslâm coğrafyasında etkilerini gören İslâm düşünürleri bu yeni durum karşısında farklı tavırlar sergilemeye başlamışlardır. Kimileri batı felsefesinin aynen alınması taraftarı iken kimileri de tamamen reddetme eğilimi göstermektedirler. Bazıları da batı felsefesinin İslâm diniyle uyumlu olan taraflarının alınmasını, zıt olan kısımlarının ise delillerle reddedilmesi gerektiğini düşünmektedir.

İsmail Hakkı İzmirli, son grubun içinde yer alan mütefekkirler arasında görülmektedir. İzmirli, Batı felsefesi karşısında müteahhirîn kelâm yöntemleriyle İslâm dinini savunmanın yetersiz olduğu kanaatini taşımaktadır. O, yeni bir ilm-i kelâma ihtiyaç olduğunu düşünmektedir. Artık skolastik müdafaa yerine metodik bir savunma yapılması gerektiğini öngörmektedir. İzmirli, batı felsefesinin araştırılarak İslâm diniyle uyum arz eden prensiplerini delille almak ve zıt yönlerini de delil ile reddetmek gerektiğini düşünmektedir.

İzmirli, müteahhirîn kelâmının tarihi değerini kabul etmekle beraber, ilmi değerini kaybettiğini düşünmektedir. Çünkü Yunan felsefesi yerini batı felsefesine bırakmıştır. Bundan dolayı Yunan felsefesi ilkeleriyle savunma yapan kelâm disiplininin yetersiz olduğunu, batı felsefesinin prensiplerinin kelâma ithal edilmesi gerektiğini savunmaktadır. İzmirli, bu düşüncelerine gelebilecek itirazları en aza indirebilmek ve düşüncesinin meşruiyetini temin etmek için benzer yenilikleri teklif eden İslâm mütefekkirlerini özellikle Gazzâlî’yi örnek göstermektedir. Bu gayeyle İslâm düşünce tarihinde önemli etkileri bulunan İslâm mütefekkirlerinin hayatlarını makaleler halinde özellikle Cerîde-i İlmiye Dergisinde tanıtmaya başladığı görülmektedir.

İzmirli, çağın ruhunu yakalamanın önemli bir yolunun da o çağda yaşamış âlimlerin ve mütefekkirlerin tanınmasıyla mümkün görmektedir. İslâm âlimlerinin hakikati keşfetme uğrunda orijinal sayılabilecek pek çok fikir ortaya attığını, bu yolda birçok fikrî mücadelelerde bulunduklarını, düşüncede hayret verici bir yetenek sergilediklerini düşünen İzmirli, bu mütefekkirlerin son dönem Osmanlı tarafından pek bilinmediğini düşünmektedir. Hakikati araştırma yolunda yegâne yolları nazar ve istidlal olan İslâm âlimlerinin hakikati nefsü’l-emre uygun buldukları zaman kabul ettiklerini, bu konuda fikir hürriyetine son derece önem verdiklerinden dolayı çok farklı yollardan hakikate gittiklerini ve yeni fikirler, yeni çıkarımlar elde ettiklerini ifade etmektedir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş süreciyle birlikte toplumda görülen ilmî, dinî, siyasî, iktisadî, ahlakî zafiyetleri gidermek isteyen İzmirli, İslâm düşünce tarihinin kurucu metinlerini telif eden mütefekkirlerin özellikle Gazzâlî’nin Osmanlı aydınları tarafından güncel bir dille okunmadığını ve bilinmediğini düşünmektedir. İzmirli, güncel bir okumayla İslâm mütefekkirlerini Osmanlı aydınına tanıtmak ve halkın düşünce ve amelî dindarlıktaki hatalarını giderebilmek adına Osmanlı’nın son İslâm akademisi denilen Dâru’l-Hikmeti’l-İslâmiye’nin resmi yayın organı olan Cerîde-i İlmiye Dergisinde yirmi üç sayıda Gazzâlî’yi tanıtmaya çalışmıştır.

Bu çalışmada öncelikle oluşan yeni şartlar karşısında İslâm mütefekkirlerinin nasıl okunması gerektiğini, son dönem Osmanlı aydını olan İzmirli’nin, Gazzâli değerlendirmesini, yeni bir ilm-i kelâm ihtiyacını savunan İzmirli’nin, bu düşüncesinin meşruiyyetini sağlayacak tarihî zemini izah etmek gerekmektedir. İzmirli’nin Cerîde-i ilmiye bağlamında yazıları ile diğer makale ve eserlerinden de yararlanılmıştır. Bu çalışmanın giriş ve iki ana bölümünde İzmirli’nin, Gazzâlî hakkındaki değerlendirmeleri araştırılmıştır.

Giriş bölümünde İzmirli’nin hayatı, yetiştiği çevre, ilmî şahsiyeti ve kelâm yöntemi ele alınmaktadır. Birinci bölümde Gazzâlî’den önce kelâm ilmi, Gazzâlî ve kelâm ilmi, Gazzâlî ve felsefe, Gazzâlî ve bazı felsefî ekoller incelenmekdir. İkinci bölümde Gazzâlî ve Bâtınîlik, Gazzâlî’den önce Bâtınîlik, Gazzâlî’nin tasavvufa yönelişi, Gazzâlî’nin Selefe yönelmesi başlıkları araştırılmaktadır. Sonuç bölümünde ise İzmirli’nin, Gazzâlî hakkındaki değerlendirmelerine yer verilmektedir.